Pepe Vaamonde Manteiga é un gaiteiro, frautista e compositor galego. Nado en Lugo o 16 de xullo de 1971, estudou no conservatorio “Mayeusis” da cidade de Vigo e leva dende 1994 traballando coa Asociación Cultural Antaruxas e Sorteiros e dende 2001 imparte clases no centro música Fingoi, en Lugo.
Despois de varios anos de exitosa carreira en solitario, chegando a gañar tres veces o prestixioso `Constantino Bellón´, no ano 2001 funda a banda `Pepe Vaamonde Grupo´, cuxo traballo se basea en creacións propias e nunha persoal visión da nosa música, sempre en directo.
Nel, acompáñano Xisco, fundador da agrupación O Fiadeiro, que pon a voz; Pipo Alvariño á guitarra; Jesús Vidal, presidente da Asociación de Músicas Pontevedra Ferve, ao baixo; Miguel Anxo López `Chino´, talentoso percusionista, ao tambor, pandeireta, pandeiro e batería; e Miryam González, acordeonista dende os sete anos e profesora no Conservatorio Superior de Barcelona.
De esquerda a dereita: Chino, Pipo Alvariño, Xisco, Myriam Gonzáles e Jesús Vidal. Faro de Vigo
Froito do talento destes seis grandes músicos, naceron catro traballos musicais: Aviouga (2002), Onde nace o vento (2005), Introterra (2009) e Nas pedras do Lar (2015). Este último traballo foi gravado nos PKO Studios en Madrid, e conta coa colaboración de Brais Monxardín (piano), Germán Días (zanfona) e Pablo Dalama (saxo). Componse de 14 pezas musicais, moi heteroxéneas entre si, como a Mazurca de Sequeiros ou Danza do lume, ademais, vén ser o elemento natural que faltaba na súa discografía despois da auga, o vento e a terra; o lume.
Danza do lume (2016)
Sen dúbida, un dos logros máis relevantes da súa traxectoria foi a co-invención do Punteiro Afinábel xunto ao luthier Lis Latas. Este invento veu resolver o constante problema de afinación da gaita, que precisa unhas temperaturas que oscilen entre os 15 e os 23 graos como máximo. Este avance está mesmo considerado un adianto tecnolóxico con importante repercusión internacional.
As orixes deste proxecto non foron resultado dun plan artellado dende hai tempo, senón que chegaron por casualidade, cando Lis estaba traballando nun punteiro que lle caeu ao chan e rompeu. A súa sorpresa foi que ao facerlle un encastre para unilo de novo, soaba.
Con este importante avance para nosa gaita, foi posíbel tocar dúas notas máis no rexistro de gravidade e acadar unha versatilidade que permitiu interpretar pezas clásicas, concibidas para violíns ou cellos, coma unha aria de Bach.
Pepe Vaamonde desfilando en Lorient. Le Festival
Unha das últimas intervencións de Pepe Vaamonde no panorama internacional, foi a participación no Festival Interceltique de Lorient (Bretaña) en Agosto de 2018, da man da banda de gaitas Sons da Chaira, procedente da Terra Chá (Lugo). Alí non só tocou con esta agrupación, senón que tamén impartiu varios obradoiros e exerceu de xurado nun certame.
Esta edición do festival foi especialmente relevante para Galicia, xa que a súa delegación decidiu prohibir a participación de bandas de gaitas marciais, unha decisión que gaiteiros coma Pepe Vaamonde levaban tempo agardando e á que non se sumou Asturias.
Na actualidade, Vaamonde atópase traballando en novas pezas para Sons da Chaira, que ambicionan con participar noutros festivais, tanto a nivel nacional coma internacional.
A serra dos Ancares atópase no este da provincia de Lugo, na fronteira de Castela e León e Asturias.
Componse de máis de 50.000 hectáreas de profundos vales e cumios que chegan aos 2.000 metros de altitude. Nos meses de inverno, as súas paisaxes tínguense de branco e moitas delas vólvense practicamente inaccesíbeis.
Hai 50 anos, a vida era realmente difícil neste lugar. Paseniño, moitos dos seus habitantes decidiron deixar os seus fogares na procura dun futuro mellor na cidade.
ALDEA DE ORBÁN (CERVANTES)
Casimiro, conta que a aldea leva máis de 15 anos baleira, cando os 3 veciños que alí vivían decidiron trasladarse a Becerreá (capital da Comarca e concello máis poboado) ou a cidades coma Barcelona. Orbán mesmo xa non ten letreiro que o identifique e do que foi, só quedan ruinas.
Casa abandonada en Orbán. Nerea Magide
Restos dun vello balado. Nerea Magide
Quedan pegadas das vidas que alí se desenvolveron durante décadas, coma estes signos, xa indescifrábeis.
Gravados nunha vella trabe. Nerea Magide
Letreiro ao pé da estrada. Nerea Magide
ALDEA DE CABANA (CERVANTES)
Aínda identificada, Cabana leva baleira un par de anos. Os seus derradeiros habitantes marcharon pola súa avanzada idade, que comezaba a limitalos. Un deles foi Manuel Saavedra, que faleceu con 104 anos hai escasas semanas.
Casa en Cabana. Nerea Magide
Esta casa era coñecida por Manuel como “A casa do cuarto”. Manuel contaba como ,nos anos da Guerra, un tío seu que vivía alí atopou a un mozo asturiano quentándose xunto á porta, e como lle deu unha malleira. Tempo despois, tres homes apareceron da montaña; un quedou fora da casa, ameazando a todos cunha pistola; os outros dous, levaron ao seu tío á cama e pegáronlle dous tiros. “Os asturianos para esto sonche de carallo” dicía el.
Casa abandonada en Cabana. Nerea Magide
Como alternativa ao abandono, casas coma as das imaxes están a ser compradas por estranxeiros, coa intención de restauralas e convertelas en vivenda ocasional. O rural poderá encherse de novo, pero quedará baleiro da idiosincrasia galega que o deu.
Florencio López Álvaro, coñecido como ´O cego dos Vilares´ou simplemente `O cego Florencio´, naceu en 1914 na pequena vila de Pin, na Fonsagrada. Cando era só un neno, a varíola quitoulle a vista.
Naquel momento, aínda era frecuente en toda Europa que as persoas cegas viviran da música, empregando habitualmente zanfonas, violíns ou outros instrumentos de corda pulsada. Adoitaba ir con eles un guía, moitas veces un neno, que tamén os acompañaba musicalmente cun tambor.
O violín foi precisamente o instrumento de Florencio e o seu mestre, outro invidente, Xoán Santamarta, co que marchou ós Virales de Cubiledo con 14 anos. Alí, adestrou a capacidade para aprender melodías de ouvido e aprendeu o arte de violinista e cantador.
Aos 54 anos voltou á Fonsagrada natal, onde morreu en 1986. Foi moi querido en vida, e aínda hoxe as xentes fonsagradinas o recordan coma unha persoa boa e encantadora.
A tecnoloxía da época xa permitiu que se conserven varias gravacións dalgúns dos seus temas, como “A filla de Bartolo” ou a “Muiñeira de Florencio” e mesmo chegou a facer un disco en 1981.
“A filla de Bartolo” gravado por José Días Pin, no Courel a comezos dos 80
En 2012, A Central Folque (centro de música popular) deu comezo ao `Proxecto Florencio´, unha iniciativa pedagóxica para poñer en valor e dar a coñecer o repertorio e os instrumentos por excelencia dos cantores cegos. Para isto o zanfonista Germán Díaz reclutou a 14 músicos galegos e percorreu a Fonsagrada en busca de testemuños sobre a vida do cego, coa intención de levar aos escenarios parte do seu repertorio.
Os músicos do Proxecto Florencio. A Central Folque
Así mesmo, en 2014, cando se cumpriu un século da súa morte, Antón Santamarina e Ramon Pinheiro Almuinha uníronse para estudar en profundidade a figura de Florencio dos Vilares, tan importante na tradición oral da música galega. Froito do seu traballo naceu o libro-cd Florencio, cego dos Vilares. Este cd é unha recolla das gravacións que Santamarina e a musicóloga suíza Dorothé Schubarth lle fixeron a Florencio entre 1979 e 1981.
Libro-cd Florencio, cego dos Vilares
Schubarth é a principal estudosa de Florencio e, xunto a ela, colaboraron outros estudosos estranxeiros coma o húngaro András Vavrinecz, especialista en violín tradicional europeo.
Así, este libro quixo dar a coñecer unha figura cuxa existencia, por desgraza, é ignorada por gran parte do público galego. Unha bonita homenaxe para unha personaxe tan interesante, importante e esquecida.
Para un estudante, alugar un piso en condicións decentes en Santiago semella ser máis difícil que atopar onde aparcar nas festas do Apóstolo.
Dos máis de 20.000 alumnos que ten aproximadamente a Universidade de Santiago, só unha pequena parte reside na área mentres que a gran maioría ten que buscar un piso no que vivir durante o curso, e a dificultade para atopalo é cada vez maior; a demanda está en aumento e a oferta non se amplía. Moitos pisos atópanse en mans dun único propietario que rexeita reformalos, coa intención de obter o máximo beneficio co mínimo custo. O prezo medio da vivenda de aluguer en Santiago de Compostela é de 747 € mensuais (Setembro 2018,enalquiler.com) , o que supón un aumento do 2,54% respecto do mes anterior. Esta é a continuación dun incremento que se vén producindo dende hai meses. Se ben é certo que Santiago non é unha cidade cara para vivir, o prezo destes alugueres moitas veces non vai da man das condicións propias dunha vivenda digna; dereito básico recollido pola Declaración Universal dos Dereitos Humanos e pola Constitución Española (art. 47).
Mario, estudante de Pedagoxía: “no mes de Xullo, cando acabas de entrar na carreira, queres atopar un piso canto antes. Colles o primeiro que che guste, que estea céntrico e que entre dentro dos 650€ que é a media por aquí. Se queres un piso bo de verdade, teste que subir moitísimo, uns 850€.”
Os pisos turísticos son outro dos responsables do incremento dos alugueres
Ao respecto da súa experiencia na búsqueda de piso comenta que “é moi difícil buscar piso con tempo, aínda que mires en Maio, a maioría non aparecen, porque seguen estando alugados, os inquilinos non saben se van marchar e as inmobiliarias non teñen pisos que ensinar..De feito,recordo un piso que en época de exames estaba todo sen limpar e os inquilinos por alí. A señora dicía “si..bueno, as habitacións cando veñades van estar máis limpas” Normal. E iso bótate moito para atrás.”
Outro dos problemas que os estudantes comentan máis frecuentemente é o da suciedade e o estado do mobiliario ou os electrodomésticos. O piso de Mario “practicamente caía a cachos. As cadeiras estaban rotas e estaba cheo de cousas dos inquilinos anteriores: videoxogos, tabaco e ata atopei unha pipa de crack no armario.Parece que a inmobiliaria ou os propietarios deixaron o piso tal e como estaba cando marcharon os estudantes. Pero os principais problema para min foron que durante catro meses estivemos sen un dos baños e que aínda non nos devolveron os 600 € de fianza.”
Praza Roxa, un dos lugares preferidos polos estudantes para vivir
Borja, estudante de Xornalismo: “a actitude dos caseiros, en xeral, é problemática. O ano pasado tivemos unha goteira no teito durante un par de meses ou máis, e no primeiro piso que collín en Santiago a final de curso a caseira debeu de falar cun amigo para facer uns arranxos e descontounos da fianza máis do que custaran.”
El Zulista é unha conta de Twitter que recompila algúns dos anuncios do coñecido portal inmobiliario “El Idealista”. O seu obxectivo é denunciar a través do humor as condicións dos inmobles, aos que chaman zulos, así coma os alugueres desorbitados. Céntrase especialmente en cidades como Madrid ou Barcelona, onde se poden atopar pisos onde cociña e baño comparten espazo, camas enriba da ducha e ata habitacións sen ventá. A pesares de ser unha conta parodia é un reflexo das condicións nas que se atopa o mercado da vivenda en España, onde a necesidade de atopar un teito baixo o que vivir se converte nun pretexto para enriquecerse.
A nivel galego, a conta de instagram @queridocaseiro dá voz e serve como medio de denuncia a dúcias de estudantes que viviron experiencias problemáticas e, mesmo surrealistas, cos seus caseiros.
Cando naceu a Gran Guerra acababa de comezar e en España reinaba Alfonso XIII. Virían despois unha república, unha guerra civil, unha guerra mundial, unha ditadura e a volta da democracia cun novo rei.Manuel Saavedra Fernández naceu hai 104 anos en Cabana, un pequeno pobo da montaña de Lugo. Hoxe vive coa súa filla Margarita e coa súa muller Inés nunha casiña ó pé da estrada nas aforas da cidade lucense.
A min recíbeme nun típico día de Novembro; chuvioso e frío. Cando chego o sol xa comeza a poñerse e Manuel estame agardando na cociña, xunto ao lume e vendo a televisión. As últimas semanas estivo algo decaído, explícame a súa filla, pero mirándoo ninguén diría que ten máis dun século ás súas costas; trátese dun home pequeno, cun ollar vivo e pícaro, herdanza do que debeu ser unha boa peza de mozo.
Está moi falador e pasa varios minutos conversando con meu pai sobre eses pobos que tan ben coñecía de novo e que agora se atopan case baleiros. Comezo preguntándolle pola súa infancia e sorrí como se fora recordar unha época feliz
Que facía de pequeno? Traballaba? De pequeno andaba coa Facenda e coas cabras. Tería 5 ou 6 anos cando miña nai buscou unha tía da miña muller que me levaba canda ela mentres eu ía aprendendo porque era moi pequeno para andar só. Tiñamos tamén 4 ou 5 vacas que as atendía o tío Miro.
E o resto do tempo que tiña, podía xogar algo? Algo sempre buscabamos co que entreternos. Recordo especialmente unha vez con meu primo, escapando os dous de súa irmá que empezou a cantos (pedras) a nós. Era mala e cando nos xuntabamos os dous víaa o demo.
Tiñan algún xoguete ? As carroulas por exemplo. Non. O que nos fixeron foi un carro con rodas co que iamos pola estrada. Tamén acordo en Navia a primeira bicicleta, tería eu 18 anos.Os veciños pedíanlla prestada ao dono para ir a Becerreá.
E de onde viña a súa familia? Os pais da mamá quedaron ata velliños e morreron na nosa casa, pero meu pai e seu irmán quedaron moi noviños sen eles e tiveron que ir para Penamil. E recorda que lles pasara? Non sei como lle chamaban a aquilo…. Tuberculose? Non, era outro mal. Pulmonía? Si, iso foi. Ían ao monte coas vacas, chovendo e sen ter con que cubrirse. Estaban coa auga no lombo e claro…
Nun pobo da montaña coma Cabana, como vivía a xente? Sabes como facían cando aínda non había ponte? Cónteme Os veciños tiraban nabo por nabo dun lado ó outro Pois xa lle podían dar con forza, que o Navia é ancho. E despois? Había unha ponte de pao que facía así (fai xestos de lado a lado). Os que traballaban as fincas levaban o abono no carro, descargábano e pasaban con el ao lombo para o outro lado, que tiñan ao barbeito para botar patacas. Cando as recollían tiñan que pasar con elas no carro polo medio do río. Sempre no verán porque no inverno non se daba.
E falando do río, daquela andarían tamén ás troitas ou ? Meu pai, deus o perdoe, e todos os daqueles pobos eran analfabetos. Non valían para nada. El tiña unha rede e enredaba con ela. Botábaa no río e saían a 200 ou 300 troitas, unha burrada delas (rise). Logo na casa troitas aínda comían. Nin unha..Iamos botar a auga ó prado e alí quedaban bailando, porque miña nai se as traiamos á casa había “madera”. A pobre non tiña aceite e sen el non sabía darlles xeito.Cando as cocía na pota comiamolas que “válgame dios”. Pasar fame era o que había, máis que fame. Antes díxome que tiñan vacas.Tomarían leite. Si, leite si. Comiamolo con cachelos ou con castañas que había bastantes. Había quen collía unha burrada delas e hoxe están tiradas no chan. E alí tamén habería viño ou? Meu pai aínda plantou unha viña grandeta en Cabana, dende o río ata a estrada.
“Aprendín dos xitanos a facer cestos”
E cando era xa mozo. Que afeccións tiña? Dinme por aquí que era cesteiro. Cestos fixen uns poucos, iso si que me gustaba. Facíaos de rebolo. Aprendín dos xitanos que viñan acampar por alí e despois de facer as cestas andaban polas casas ofrencéndollas ás amas para que lles deran algo de comer. Recordo que os rapazolos andaban descalzos e as miñas fillas querían imitarlles. Descalzáronse, pero axiña se calzaron! (rise). As nenas andábanos vixiando para que non foran ós repolos do veciño Pedro.
Letreido de Cabana, hoxe baleira
E ía algo á caza? Eu non. Ían meus irmáns Firme e Vicente. Cazaban xabarís e raposas que viñan comer as pitas, e despois ían polas portas co pelexo da raposa pedindo cartos Por alí lobos debía de haber. Si, tiñamos un veciño que de vez en cando perdía algún cabrito.
E como gardaban os rabaños? tiñan en cada casa un can que ía polo monte diante das cabras mirando se estaba por alí o lobo. Pero aquel si que era can; poñíanse os rapaces a cabalo del e levábaos.
“Era guapo e ben feito”
E gustábanlle as festas? Había algunha festa que outra. E tamén iamos canda as mozas á fonte. E había rúas tamén? Porque na Terra Chá levábanse as rúas.
Si. En Cabana xuntabamonos na Casa do Cuarto. Daquela habíache moita xente nova porque en cada casa eramos 9 ou 10. A Gaita era a música que máis había; a gaita, o tambor e o bombo. E por aquí por Lugo? Que música había por aquí? Máis ou menos. Na casa de meu pai había taberna e contan meus avós que viña xente que tocaba a pandeireta e algún tocaba a gaita tamén.
E vostede tivo moitas mozas? (Colle da man a meu pai moi serio) Ti tiveches moitas? (Fala meu pai) “Moitas non, pero oin dicir que en Cabana había un rapaz que as tiña a pilas” Home, parece mentira! Ti es bo mozo, logo é que non saíches listo! Se non che gustaban as rapaciñas non eras listo! A min tanto me gustaban que as quería todas. Era barguelo redondo.
E logo tantas tivo? Miñas pobres…paréceme que xa morrerían todas. Tiven en Cerredo unha das que máis me quería, que moito peleou porque fora a Quindous á feira e non me deu levado. Deume en querer tanto que eu non lle tiven a culpa. Se fora feo non me quería, pero era guapo e ben feito. Entón os outros mozos rabiarian, ou? Mira se me querían mal, que ao chegar eu os “rapazois” mandábanlle marchar ó gaiteiro e acabábase a festa. Cando chegaba eu as mozas andaban todas comigo e levábaos o demo.
Asúa muller Inés foi unha desas mozas ou como a coñeceu? Veu ela buscarme, “granuja” ! (rise) E como se xuntaron? Porque daquela entre Cabana e Villaiz había un pedazo. A nai da miña muller era da Casa de Baixo e Inés viña coser a un taller que había ao pé da estrada. (Fala Inés) E cando se casou miña nai que fixeches? Tería eu 10 anos e quixen ir canda ela, mira que sentido tiña . Miña nai tivo que agarrarme e levarme dalí. E como quixen ir con ela tívomo en conta e deume a filla. Ademais, Inés viña de boa gana porque tiña toda a familia en Cabana. Senón igual non me quería! (rise) Cando casaron? Tiña eu 30 anos. Casamos na Igrexa de Villaiz porque a miña muller era de alí. Daquela aló as mulleres no podían ir ás vodas, por eso miñas irmás non viñeron, unha burrada coma outra! Fixemos tamén no lugar a comida e despois marchamos para Cabana. Ao final entre a revoda e todo botamos unha semana.
“Alí mesmo na cama lle pegaron dous tiros”
E teño entendido que vostede foi á Guerra. Acórdase de cando estoupou? Eu aínda non fora á mili e tocoume ir daquela. Tiña os meus anos xa, pero tamén foron rapaces de 18 anos que marchaban chorando. As nais daquela sufriron abondo. E onde o enviaron? Estiven en Zaragoza case sempre, nun parque de bombas. O que facía eu era nada máis descargar os “camiois” e volver a cargar. Non estiven na fronte, pero un irmán meu si e el tampouco morreu na Guerra. Alí fixen amigos tamén, teño un na Coruña e outro na Fonsagrada.
E morreulle algún amigo ou coñecido na Guerra? Morreu un “vecín” da Casa do Cuarto. Na Casa de Baixo eran todos máis vellos e xa non foro á Guerra Alí na montaña fusilaron xente? Mataron ó primo da Carretera. Mal non lle estivo porque era algo salvaxe; un día cando chegou á casa estaba un rapaz facendo lume alí, porque había unha nevarada e el que era algo bravo sacou de cinto e empezou a cintonazos a el, que tivo que escapar polo monte arriba. E que lle pasou ó primo? Gardáronlla. Os asturianos para iso son de carallo. Un día viñeron tres; dous engancharon ao primo e levárono para onde a cama mentres outro quedaba na estrada,“todos cuerpo a tierra ahí!” nos dixo. E alí mesmo na cama lle pegaron dous tiros, mentres a muller e o fillo ,que era pequeno, berraban. A vida con Franco como era? Con el non había bromas. Unha vez un Xeneral quixo dar un ataque no que morreron ben soldados. Dous irmáns que eran algo familiares meus morreron alí. O ataque deuno, pero despois Franco púxoo alí contra a parede e fusilouno. Saíulle mal a tocata.
“Pega Franco con eles e pasan todos ó Moro”
E vostede sabe que van desenterrar a Franco? E onde o queren levar logo? (rise moito) E quen o quere? Eu non estaba, pero unha vez Franco foi pola trincheira onde estaban os militares e díxolles “ que vos dean de calzar, home. Estades descalzos case. Pedide, pedide que vos dean” Vestiríase de soldado, que sei eu, e foi pola trincheira mirando como estabamos.
Imos falar un pouco dos tempos de agora. Ve algo os telexornais? Non, nunca os vin. Entón non saberá que os cataláns queren ser independentes. Pois que marchen. E logo para onde queren ir? Tan mal se encontran? Ou queren facer coma os fillos cando se van da casa pero queren que os pais os sigan mantendo?
E a xente nova que lle parece? Viven ben mellor ca nós. E o matrimonio homosexual? Boh (rise). Iso paréceme mal. Pega Franco con eles e pasan todos ó Moro. Non quedaba un.
Gustaríalle volver a Cabana? Mellor estou aquí, que aquí está todo preparado. En Cabana chegamos alí e non hai que comer (rise)
Ó rematar esta entrevista Manuel segue a falar durante varios minutos sobre coñecidos e vellos amigos ós que lle gustaría poder visitar un día destes. Moitos deles morreron hai moito tempo. Xa o di el: “É que eu duro moito”.
Manuel Saavedra Fernández finou o 10 de Abril de 2019, pouco tempo despois de realizar esta entrevista. A el e a toda a súa familia, grazas pola atención e por permitirme, como persoa e como xornalista, achegarme a este valioso testimonio. Descansa en paz.
acovadanereida.wordpress.com 